Türkiye’de kayıt dışı ekonomi boyutlarına yönelik tahminlerin, kamuoyunda tutarlı olduğu izlenimini yaratması için ölçümlerin birbirine yakın sonuçlar vermesi gerekmektedir. Örneğin aynı yıl için yapılan tahminler birbirine uzak ise veya aynı yıl için farklı yöntemlerle yapılan tahminler arasında uçurum varsa, ölçümlere yönelik güven azalmaktadır.

Kayıt Dışı İstihdam

Kayıt dışı istihdamın yanında bir diğer önemli kayıt dışı ekonomi unsuru da vergi kaybıdır. Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı tarafından yapılan incelemelere göre; 2011 yılında 3.926.153.961 TL, 2012 yılında 4.535.523.091 TL ve 2013 yılında 8.561.313.250 TL vergi kaybı tespit edilmiştir. Ortaya çıkan bu vergi kayıplarına karşılık; vergi müfettişlerince 2011 yılında 6.540.331.412 TL, 2012 yılında 8.776.095.415 TL ve 2013 yılında 19.086.884.477 TL vergi cezası kesilmiştir.

Kayıt Dışı Ekonomi

Kayıt dışı ekonominin ve vergi kaybının GSMH’ya oranı 1970- 2005 döneminde dalgalı bir seyir izlemiştir. 1970’lerin ilk yıllarında kayıt dışı ekonomi ve vergi kaybı hızla artarken sonraki yıllarda azalarak % 10’un altına gerilemiştir. 1976-1985 arasında oran % 7,1’i aşmamakta ve nispeten istikrarlı bir seyir izlemektedir. 1985’den 2005’e kadar dalgalı bir seyir izlemekte 2005 yılında ise en yüksek noktaya çıkmaktadır. Kayıt dışı ekonominin GSMH’ya oranı % 86,7 ve vergi kaybının GSMH’ya oranı % 35,3 olmuştur.

Türkiye için kayıt dışı ücret yaklaşımından hareketle Altuğ tarafından 1992 yılında yapılan araştırmada kayıt dışı ekonominin GSMH’ya oranı % 35 olarak tahmin edilmiştir. Bu oran Derdiyok’a göre farklı yıllarda ve farklı tahmin yöntemlerinde çeşitli sonuçlar vermiştir. En düşük vergi oranı yaklaşımına göre 1991 yılında % 7,78 olarak gerçekleşirken, vergi inceleme yaklaşımına göre % 40,40 çıkmıştır.

Ekonometrik yönteme göre, Hakikioğlu tarafından 1984 yılı için kayıt dışı ekonominin büyüklüğü % 137,8 olarak tahmin edilirken, Kasnakoğlu 1990 yılı için % 9,3 olarak tahmin etmiştir.

Kayıt Dışı Ekonominin Önlenmesinde Vergi Sistemiyle İlgili Önlemler

Vergi İnceleme Türleri

İncelemenin Kaynağı Açısından

Olağan inceleme; herhangi bir ihbar olmaksızın önceden belirlenmiş ilke ve esaslara göre seçilen beyanname yada mükellefler nezdinde yapılan incelemelerdir.

Olağandışı inceleme; belli bir nedenle yapılan incelemelerdir. Önceden belirlenmiş ilke ve esaslara göre seçilmeyip, vergi kaçırdığına dair bir ihbar, bilgi ve bulgular olan mükellefler nezdinde bu özel nedenler nedeniyle yapılan incelemelerdir.

İncelemenin Akışı Açısından

İleriye doğru inceleme; incelemenin defter, kayıt ve belgelerden başlayarak bilânço ve kar zarar tablolarına doğru yapılmasıdır. Bu inceleme türünde işlemlerin kayda alınışlarının incelenmesi önemlidir.

Geriye doğru inceleme; incelemenin bilânço ve kar zarar tablolarından başlayarak defter, kayıt ve belgelere doğru yapılmasıdır. Öncelikle sonuç ve sonucun nasıl oluştuğu incelenmekte buradan belgelere doğru inceleme yapılmaktadır.

İncelemenin Yapıldığı Yer Açısından

İşyerinde inceleme; mükellefin defter, kayıt, belge ve işlemlerinin elde edilen diğer bilgilerden de yararlanarak mükellefin işyerinde yapılan incelemedir.

Dairede inceleme; defter, kayıt ve belgelerin mükellef tarafından daireye getirilerek incelemenin dairede inceleme elemanının odasında yapılmasıdır.

İncelenecek Yükümlü Sayısı Açısından

Toplu inceleme; belli sektör veya işkolunda faaliyet gösteren işletme ve yükümlülerin topluca incelemelerinin yapılmasıdır.

Münferit inceleme; önceden belirlenen ilkelere göre ferdi olarak incelemeye alınması kararlaştırılan yükümlülerin incelemelerinin yapılmasıdır.

İncelemenin Sürekliliği Açısından

Sürekli inceleme; incelemeye alınacak işletmelerin belirli bir dönem esas alınarak birkaç yıl arayla incelenecek şekilde ve her inceleme bir önceki incelemenin bitim tarihinden başlayacak şekilde sürekli olarak incelemenin yapılmasıdır.

Devresel inceleme; yükümlülerin zaman aşımı süresi içerisinde hiç değilse bir kez incelemesinin yapılmasıdır. Sürekli incelemenin daha zor olmasından dolayı devresel inceleme tercih edilmektedir.

Kayıt Dışı Ekonominin Önlenmesinde Vergi Sistemiyle İlgili Önlemler

Sosyo-ekonomik önlemlerin tersine vergi sistemiyle ilgili önlemlerin çoğu kısa zamanda sonuçlarını gösterebilecek, yasal ve idari düzenlemelerle gerçekleştirilebilecek önlemlerdir. Vergi sistemiyle ilgili önlemler aşağıda başlıklar halinde belirtilmiştir.